واکنش علمای شیعه به فعالیت هیات تبشیری پرس بی تریان در مشهد طی سال های 1301-1309 شمسی (قسمت سوم)
انجمن رهپویان هدایت :
در قسمت سوم مقاله واکنش علمای مشهد به فعالیت های تبشیری بیشتر روابط بین علما و چگونگی مخالفت‌های آنها با اقدامات این مسیونرها در خراسان و به ویژه مشهد مورد بررسی قرار خواهد گرفت
رابطه عـلمای مـشهد بـا یکدیگر و مخالفت با هیات پرس بیتریان
رابطه علمای مشهد با یکدیگر نیز مـیتوانست مـوثر بر واکنش «هیات علمای مشـهد» باشـد. رابطـه کمیتـه علمای مشهد با روحانیونی نظیر آیت الله زاده خـراسانی کـه قرارداد فروش زمین در «محضر» وی تنظیم شد، از دیگر نکات قابل توجه در این زمینه اسـت . اگـرچه رویارویی مستقیمی در ایـن زمینـه بـین علمـا گـزارش نشده، ولی شـواهد مـختلفـی وجــود دو گـروه و جریـان فکـری متفـاوت بـین علمـای مـشـهد را نـسـبت بـه رویدادهای اوایل دوره رضاشاه نشان می‌دهد.
وجود حدود سه هزار روحانی در مشهد باعث شـده بـود این گروه قدرت و نفوذ سیاسـی فـراوانـی داشــته باشند (آقـابکوف، ۱۱۳) و هـرکدام از روحـانیون طراز اول پیروانی داشتند. سردار اسعد بـختیاری کــه در سـال ۱۳۰۲ش والی خراسان شد، علمای بـانفوذ و درجـه اول مشـهد را آقـازاده پسـر مرحـوم آیـت اللـه آخـونـد خراسانی و آقا حسین قمی نامبرده و تـاکید کرده «آقازاده خیلی نـفوذ دارد» (سـردار اسعد، ۹۲). سردار اسـعد سپس در جـایی دیگـر درباره روحانیون شاخص نوشته است : «در خراسان یعنی مشهد علمای بـزرگ مرکـب است از آیت الله زاده خـراسانی، آقـا سیدحسین قمی و فاضل » (همو، ۹۵)
عـلمای بـزرگ مـشهد در قبال برخی حـوادث و رویدادهـا نظیر مخالفت با فـعالیت اســتعماری بریتانیـا در عراق و شروع سلطنت رضاشاه دیدگاههای متفاوتی داشتند و دیدگاه آیـت اللـه زاده بـا سـایر علمـای مشـهد مـتفاوت بـود و این مساله در مورد فعالیت هیات پرس بیتریان نـیز مـصداق پیدا می‌کند. در مـنابع هـیچ اشـاره - ای به مخالفت آیت الله زاده با فـعالیت تبلیغی این هیات نشـده اسـت و مـی‌تـوان چنـین نتیجـه گرفـت کـه همچون برخی دیگر از مسائل وی اتفاق نـظری بـا سایر علمای مشهد نداشته است . کـنسولگری انـگلـیس در گـزارش ۶اسـفند ۱۳۰۱ش بـا معرفی کمیته عـلمای مـشهد که هسته اصلی مخالفت با هیات پرسبیتریان هم بود، ضمن بیان اهداف آنها بطور صریح نـوشته اسـت : «مـی‌گویند آقازاده از تصمیمات ایـن کمیتـه حمایـت چندان گـرمی نـکرده اسـت » (فـروپاشی قـاجار و بـرآمدن پهلوی، ۴۶۲)
واکنش نسبت به اخراج علمای شیعی از عراق، انتخابات مشهد، تغییر سلطنت و تحریم عید نوروز از دیگر مسائلی بود که آیت الله زاده با برخی دیگر از علمای مشهد اختلاف نظر داشـت . وقتی خبـر مهـاجرت اجباری عده‌ای از علمای شیعه از عراق توسط بریتانیا در تیرماه ۱۳۰۲ش بـه مشـهد رسـید، باعـث ایجـاد هیجان در میان علمای این شهر شد و آنها در گردهمایی خود خواستار برگزاری راهپیمایی شدند ولی آقازاده و قـائم مـقام تولیت آستان کوشیدند مردم را آرام کنند و تشویق کنند که دست بـه اقـدامی نزننـد (همـان، ۴۹۷).
بـا شروع تظاهرات در مشهد، کنسول انگلیس رهبری تظاهرکنندگان را علمـایی چـون حـاج حسـین آقـا قمـی معرفی کرد و در گروه مـقابل ، بـرقراری آرامش را مدیون آقازاده و حاجی شیخ حسـن کاشـی و حـاجی شـیخ محمدعلی فاضل دانست و در تشریح موضع حاجی محمدعلی فاضل نوشته وی اصلاً در تظاهرات شرکت نکرد و بـی پرده بـه یکی از سازماندهندگان گفت در کربلا بـه چـشم خود دیـده کـه علمـا در کـار حکومـت دخالت میکنند و برای خودشان دردسر درست میکنند (همان، ۵۰۶). براساس همـین عملکـرد بـود کـه آقازاده از طرف مردم به طرفداری از انـگلیس و دریافـت رشوه از کنسولگری آن مـتهم شــد (مـتـولی حقیقـی، ۱۸۷). آیت الله زاده سپس در ملاقات با کنسول انگلیس اعلام آمادگی کرد حاضـر اسـت «آشـکارا بـه نفـع انگلیسیها فعالیت کند» (فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ۵۳۷)
در ادامه این مساله که مرتبط با سیاست بـریتانیا در عـراق بود، همزمان با عید نوروز ۱۳۰۳ش آیـت اللـه خالصی از مهمترین علمای تبعیدی توسط انگلیسیها که مقیم مشهد شده بود و علیـه انگلیسـیهـا اقـدام می‌نمود، اعلام کرد برای نوروز و تولد امام زمان (ع) کـه هـر دو مصادف بـا اول بهار بود، عید گرفتن حرام است ، اما رضاخان، وزیر جنگ که درپی برنامه های تثبیت سلطنت خود بود اعـلام نمود باید عید گرفته شود (سردار اسعد، ۱۱۰-۱۱۱) و برخی از علمای مشهد مـثل آیت اللهـ زادهـ در همسویی با رضاخان با ایـن فتـوای آیت الله خالصی‌زاده مخالفت کردند (متولی حقیقی، ۱۹۵)
همچنین در تابستان ۱۳۰۲ش که مساله انتخابات مشهد مـطرح شـد و گروهی از مردم نسبت به نامزدی احمد قوامالسلطنه و حسن ملک اعتراض کردند، باز هـم رجـالی هـمچون آیت الله زاده در همراهی بـا سـردار اسعد به انتخاب ناظران طرفدار قوام السلطنه متهم شدند و گروهی از مردم مـشهد به رهبری آیت الله زاده طی نامه ای به رضاخان از خزاعی فرمانده لشکر و برگزاری انتخابات حمایت کـردند (همو، ۱۸۹)
یکی دیگر از مـسائل ، واکـنش به خبر تغییر سلطنت در آبان ۱۳۰۴ش بود. آیت الله میرزا محمـد آقـازاده و بـرادرش میـرزا مهدی در جشن تاجگذاری رضاشاه حضوری فعال داشتند در حالی که حاج حسـین آقـا طباطبـایی قمـی تغییر سلطنت را تبریک نگفت (همو، ۲۱۵). بـا این اختلاف دیدگاه بـین آیـت اللـه زاده و برخـی از علمـای دیگر نظری فاضل با بسیاری از علمای مهم مشهد نظیر حاج حسین قمی و آیت الله خالصی مشخص می - شود چرا در حالی که کمیته علمای مشهد به شدت مخالف بـا فـروش زمین به هیات پرس بـیتریـان بودنـد ولی این قرارداد در «محضر» آیت الله زاده به ثبت رسید و وی هیچ واکنشی به این مساله نشان نداد.
پیگیری خواسته های علما توسط کارگزاری خارجه
کارگزاری وزارت خارجه در مشهد یکـی دیگـر از ادارات مـهـم و تـاثیرگـذار در حـل و فصـل مسـائل اتبـاع خارجی بود که نقش واسطه در انتقال واکنش علمای شیعه ایفاء کرد و مکاتبات زیادی برای حل این مساله با وزارت خارجه انجام داد. مقربالسلطنه ، کارگزار وزارت خارجه ، در نامه ۷اسفند ۱۳۰۱ش بــا اشــاره بـه امضای قباله زمین های خریداری شده توسط آن کارگزاری به پیامـدهای آن و بـروز واکـنش توسـط مـردم و مطبوعات پرداخته است . در نامه به مقاله روزنامه فکر آزاد (۶اسفند) که حاکی از هیجان ایجاد شــده بــین اهـالی و علمای مشهد بود، استناد و یادآور شـده «حـوزه عـلمیـه مشـهد شـدیداً بنـای اعتـراض و شـکایت را گذاشتند».
وی در ادامه ضمن یادآوری هشدارهای قبلی خـود نسـبت بـه ایـن مسـاله آورده اسـت «اقـدام میسیون آمریکایی در ترویج مذهب و خـریدن اراضـی و تـاسیسـات مریضـخانه و مدرسـه و کلیسـا در شـهر مشهد... مآلاً زحمت بـزرگی بـرای دولت تولید خواهد کرد» و ضمن توصیه به وزارت امـور خارجـه جهـت مذاکره با سفارت آمریکا در ایـن خصـوص، آن هـم پـیش از شـروع عملیـات سـاختمانی تـاکیـد کــرد کــه حساسیت مجاورین و زائرین مشهد نسبت به این گونه مسائل به آنها گـوشزد شود تا بساط تـرویج مـذهب را جمع کنند. (اسناد وزارت امور خارجه ، سال ۱۳۰۲، کارتن ۹، پرونده ۱۶، ۸)
مقرب السلطنه در ۲۱اسفند ۱۳۰۱ش بار دیگر طـی نـامه ای نـوشت : «میسیون آمریکایی در مشهد باطناً مشغول ترویج [مذهب ] هستند. اهالی بـه عـلمـا فـشـار آورده و هیـات علمیـه هـم جـداً از کفیـل ایالـت و کارگزاری، منع آمریکاییها را در ترویج مذهب و ساختمان در اراضـی » خواسـته انـد. وی ضـمن انـعکـاس مـخالفت عـلما آورده «چند روز پیش از طرف هیأت علمیه مخصوصاً آقای قمـی و شـاهرودی و کـاظمینی اقدام کرده، خـواسته بـودند اجـتماعاً بروند ممانعت نمایند...کفیل ایالت به مواعظ حسنه و مواعید قطعیـه در موقوف شدن آن از طرف دولت آنها را» از این کـار بـازداشت (اسـناد مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، پرونده ۱۰، ۲۶)
قائم مقام التولیه ، نیز برای اثبات وقفی بودن زمـین هـای هیات تبشیری آمریکایی وقف نامـه زمـین هـای خریداری شده را به وزارت امور خارجه فـرستاد و نـوشت «اقـدامات شرکت پرس بیتریان آمریکایی در خرید اراضی و خیال ساختن مدرسه و کنیسه [کلیسا] در این شهر مقدس» که هـیجان عـمومی را در پی داشـته ، بـا وقف بودن اراضی باطل است . او با ضمیمه نمودن وقف نامه ابـراز داشـت «بـا سفارت آمریکا مذاکره فرمائیـد که این زمین و قنات محکوم به وقفیت است ... و اولیای آستان قدس بر حـسب وقـفّیت و حکم تمام علمـای اعلام» زمین ها را تصرف خواهد کرد (اسناد وزارت امور خـارجه ، سـال ۱۳۰۲، کـارتن ۹، پرونـده ۱۶، ۴۲)
در پی اعتراضات مستمر روحانیون مشهد به خرید زمین و ساخت تاسیسات مذهبی و کشیده شدن موضوع بـه ارکـان تـصمیم گیرنده دولتی، وزارت امور خارجه با سفیر آمریکا در تهـران وارد مـذاکره شـد و نتیجـه ایـن گـفتگو در وهـله اول منجر به توقف ساخت کلیسا شد و بنای مدرسه نیـز موکـول بـه اجـازه وزارت معـارف گردید و آمریکاییها اجـازه خـواستند که فقط خانه های شخصی خود را بنا و بازسـازی کننـد (همـان، ۳۸- ۳۹)
از قرار مـعلوم در مـشهد نیز تلاش برای فیصله دادن به موضوع صـورت گـرفته بــود و کـارگزار مشـهد در راستای آرام کردن اوضاع به تـوافق اجـمالی با علما رسیده بود. مقربالسلطنه در ۲۴ فروردین طی نامه ای بـه وزارت امور خارجه در پاسخ تـذکرات ذکـاءالملک نوشت لزومی نـدارد سـفارت آمـریکـا از بـابـت نسـاختن کـلیسا در مـشهد مـنتی بر سر وزارت خارجه بگذارد. این توافق قـبلاً بـا فروشنده زمین شـیخ مهـدی بـه عمـل آمده بود.
وی نـوشت : «عـلمای مشهد را راضـی کـردم کـه هیات آمریکایی بیمارستان را بـسازد، اما به این شرط که ترویج مذهب نکنند. فقط حرف علما در ساختن مدرسه است کـه مــی‌گوینـد عـقایـد اطفـال و جوانـان مسلمان را تدریجاً در مدرسه فـاسد مـی‌کنند و نـباید بـسازند. وی در پایان افـزود که با آمـریکـاییهـا بـسـیار راه آمده، اما برای این که علما را از خود دور نکرده باشم حفظ ظاهر میکنم » (همان، ۶)
علمای مشهد همچنان پیگـیر اقـدامات خـود علیه هیات تبشیری آمریکایی بودند. آنها مـکاتبه بـا کـارگزار را ادامـه دادنـد و ۱۰نـفر از آنها در ۱۵خرداد ۱۳۰۲ش نامـه دیگـری بـه کـارگزاری نوشـتند و ضـمن اعـلام رضایت از اقدامات وزارت امور خارجه خواستار برخورد قاطع آن وزارتخانه با هیات تبشـیری شـدند تـا در آینده فعالیت های تبلیغی این هـیات در مشهد تجدید نشود. در این راستا آنها همچنین خواستار اخذ نوشته - ای از آمریکاییها که سندیت داشـته باشـد، بودنـد (اسـناد وزارت امـور خارجـه ، سـال ۱۳۰۲، کـارتن ۹، پرونده۱۶، ۲۸، ۲۹)
وزارت امور خارجه به سبب شکایت های متعدد، از سـفارت آمـریکا خواست در آن قسمت از زمین های خریداری شده که وقف است ، ساخت و ساز نکند. ناگفته نماند که کـارگزاری خارجـه خراسـان از هـراس اینکه به صرف این ادعاها نتوان سفارت آمریکا را قانع کـرد، از وزارت امـور خارجـه خواسـت هرچـه زودتـر وقفی بودن زمین را به اثبات برساند. در نهایت اسناد تولیت آستان قدس مبنی بـر وقفـی بـودن زمـین هـای یادشده در ۲۶شـهریور ۱۳۰۲ش بـرای سفارت آمریکا فرستاده شد و در هـمین راســتا بررسـی مسـاله وقـف ادامه یافت و محکمه بدوی عدلیه رای بر وقفی و غیرقابل تصرف بودن آن داد، اما آمریکاییها به سـاخت و ساز خود ادامه دادند و برای آوردن مصالح خـواستار افـتتاح دروازه جدیـدی در شـمال حصـار شــهر مـشـهد شدند و با حاکم خراسان مذاکره کردند (همان، ۲۲)
واکنش علمای شیعه ، میسیون آمریکایی مشهد را بـه عقـب نشـینی واداشـت بطـوری کـه ناچـار شـد فعالیت های خود را صرفاً در زمینه خدمات اجتماعی و پزشکی مـحدود کـند و تا چند دهه بعد موفق به تبلیغ مستقیم مسیحیت نشد و به ناچار سعی کرد در قالب خدمات اجتمـاعی و پزشـکی بـه شـکل غیرمسـتقیم جایگاه خود را حفظ کند. حضور فعال میسیون پرس بیتریان در کـمک بـه زلزله زدگـان تـربـت حیدریـه در خرداد ۱۳۰۲ش از جمله کمک ۵۰۰۰دلاری (فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی، ۴۹۵) به زلزله زدگـان و نیز کمک به رسیدگی و مداوای بـیماران جذامیخانه محرابخان از طریق اعزام پزشک ، ارسـال دارو و تجهیـز جذامیخانه در راستای این سیاست صـورت گـرفت.
این عـملکرد به تـدریج سـبب توجـه مجـدد عمـوم بـه فعالیت های انسان دوستانه مـیسیون آمریکایی شد. به دنبال این گونه فعالیت ها بـود کـه میسـیون آمریکـایی تـوانست در ۱۳۰۲ش ساخت مدرسه پسرانه ای را شـروع کـنـد (مهـر منیـر، شـماره ۲۸، سـال سـوم، ۱) و در ۱۳۰۳ش با کمک مالی انجمن مذهبی ایالت ایوا، مریضخانه جدیدی که بعدها به بیمارسـتان آمریکـایی - مسیحی مشهد مشهور شد، در محله پاچنار بسازد.
هیات تبشیری پرسبیتریان پس از مشهد حوزه فعالیت تـبلیغـی خـود را بـه دیگـر شـهرهای خراسـان گسترش داد. این هیات در دوره رضاشاه علاوه بر مشهد، شهرهای سبزوار و درگز را نیز مورد توجه قرار داد.
تغییر شیوه‌های واکنش علما
شیوه واکنش علما به تبلیغات هیات تبشیری پرس بیتریان تـا سـال ۱۳۰۶ش خشن تر و بـا احتمـال برخـورد فیزیکی و هیجان عمومی بود، ولی پس از آن علمایی نظیر نوغانی شیوه مناظره را برای مخالفت با میسـیون آمریکایی مشهد برگزیدند. پیش از پرداختن به این شیوه قدیمی و اصیل ابراز مخالفت باید بـه تـغییـر شـرایط سیاسی در دوره رضاشاه اشاره کرد که منجر به بکارگیری این شیوه از سوی برخی از علما شد.
در اول شهریور ۱۳۰۶ش مهدی قلیخان مخبرالسلطنه هدایت ، نخست وزیر وقت ایران، شاید پـس از حرکت ضد حکومتی حاج آقا نورالله اصـفهانی در سـال ۱۳۰۶ش ، ابلاغیه ای درباره منع امـر بـه معـروف و نهی از منکر صادر کرد که بیش از همه واکنش علمای مشهد را به دنبال داشت . در این ابلاغیه مسأله امر به معروف و نهی از منکر اقدامی در جهت تـشویش اذهـان عـمومی و ایجاد اختلاف و نفاق، معرفی و آمـرین بـه آن تـلویحاً خائن به مملکت و مذهب معرفی شده بودند. این ابلاغیه علاوه بر خیانـت ، عنـوان مفسـد فـی - الارض هم به آمرین به معروف و نـاهیان از مـنکر داد و آنـها را تهدید بـه تعقیـب کـرد. علمـای مشـهد طـی تـلگرافی بـه نخست وزیر نسبت به صدور این ابلاغیه واکنش نشان دادند و متذکر شدند دولت نه تنها توجـه به دین و اصول و فروع آن را وظیفه خود نـمیداند بـلکه آن را بـه راحتی در ردیف امور متوسط هم قـرار نـداده است.
آنها به انـواع مـنکرات و مـظاهر غیراسلامی و غیرشـرعی کـه در جامعـه رواج یافتـه بـود اشـاره کـرده، مصادیقی هم برای آن برشمردند. علمای متعددی این تـلگراف را امـضا کردند که برخی نظیر حاج آقا حسین طباطبایی قمی، محمد هاشم قـزوینی، شـیخ عـلیاکبر نهاوندی و شیخ محمد نهاوندی جزو «کمیته علمـای مشهد» و از «هیات علمیه مشهد» بودند که مخـالف جــدی فـعالیـت هـیـات تبشـیری آمریکـایی در سـال ۱۳۰۲ش بودند. از سوی دیگر شاید ناکامی حرکـت ضـد حـکـومتی حــاج آقـا نوراللـه اصـفهانی در سـال ۱۳۰۶ش علمای مشهد را به این نتیجه رساند که شیوه نهی از منکر را باید تغییر دهـند. لازم بـه ذکر است که حاج آقا نورالله اصفهانی یکی از مهمترین روحانیون مخالف بـا فـعالیت هیات پرسبیتریان در مشهد بود و در سفر کوتاه خـود در سـال ۱۳۰۲ش بـه مشهد سخنرانیهایی علیه این هیات تبشیری انجام داد.
بـا تـغییر شرایط سیاسی در کشور و تحکیم حکومت رضاشاه محدودیت های تبلیغـات هیـات تبشـیری آمریکایی نـیز بـطور رسمی و غیررسمی بیشتر شـد و حـتـی بــه صـورت دســتورالعمل اداری درآمــد. وزارت معارف و اوقاف بالاخره در خصوص جلوگیری از فـعالیت دُعـات و مبلغین خارجی با نمـره ۲۸۹۱۹/۷۳۶۳ مورخ ۱۳۰۹/۱۲/۱۶ش بخشنامه ای منتشر کرد. این بخشنامه بیشتر بـه صـورت کلی بود و راهکاری برای آن در نظر گـرفته نشده بود به هـمین جـهت ، در ۵فروردین ۱۳۱۰ش اداره اوقاف خراسان طـی نـامه ای بـه وزارت معارف و اوقاف، از تداوم تبلیغ مسیحیت در مدرسه و مریضخانه آمریکایی مشهد یاد کـرد و در نامـه از آن وزارتـخانه پرسـید «اگر هیات تبشیری آمریکایی بـا ابـلاغ این دسـتور باز هم از تـبلیغ خـودداری نکردند وظیفـه اداره معـارف بـــرای جـلـوگیری تــا چـه حـد اســت و بـا چــه وسـیله ای بایــد جلـوگیری کـرد؟» (همـان، ۲۹۲۰۲۲۳۱۳/۲) این بخشنامه رسمی از بروز واکـنش هـای عمومی و هیجاناتی علیه مبلغین خـارجی کــه مـمکن بود امـنیت کـشور را تـهدید کند، جلوگیری می‌کرد. از این رو شـیوه واکنش و مقابله علما در مخالفـت با فعالیت هیات پرس بیتریان آمریکایی در مشهد به تدریج تغییر کرد و بـه شـیوه مسالمت آمیز مناظره تبدیل گردید کـه آیت الله نـوغانی کـامل تـرین نـمونه آن بود.
ادامه دارد
وبلاگ عالی و مطالب آموزنده و مفید بود .
همیار رایانه پاسخگوی تلفنی سوالات ومشکلات رایانه وموبایل
شماره تماس 9099071728
www.hamyarrayaneh.ir سایت:
تلگرام : https://t.me/HamyarRayaneh
اینستاگرام :
https://instagram.com/_u/hamyarrayaneh