دارالفنون رضوی ایده مبارزه با پرسبیتریان ها در مشهد(بخش نخست)
انجمن رهپویان هدایت: تأسیس مـدارس نوین به عنوان یکی از مهم‌ترین راه‌های آشنایی ایرانیان با تمدن جدید در دوره قاجار مورد توجه دست‌اندرکاران و بزرگان آن دوره قرار گرفت. براین اساس مدارسی چون مدرسه تربیت تبریز، مدرسه سعادت بوشهر، مدرسه دار الفنون تهران و به وجود آمدند. در کنار این مدارس،هیئت‌های مذهبی اروپایی نیز در شهرهایی چون تهران و ارومیه مدارسی برقرار کردند. حضور کودکان و نوجوانان ایرانی و مسلمان در این مدارس اغلب موضوع چالش برانگیزی بود و موجب تحریک افکار عـمومی مـی‌شد. از جـمله گروه‌های مذهبی اروپایی که در اواخر دوره قـاجار مـدارسی در ایـران برپا کردند، مسیون مذهبی پرسبیتریان بود. آن‌ها در اواخر دوره قاجار در مشهد فعالیت‌های خود را در قالب تأسیس بیمارستان، مدرسه و امور خیریه شروع کردند. دکتر امیر اعلم رئیس حفظ الصّحه خـراسان بـا ارائه راهـکاری عملی در پی‌مقابله با آن‌ها برآمد:ایده تأسیس دار الفنون رضـوی اگرچه هیچگاه عملی نشد.
فعالیت هیئت تبشیری پرس بی‌تریان در مشهد
آمریکایی‌ها حضور خود در مشهد را با فعالیت مـبلغان دیـنی آغـاز کردند.ولف از نخستین آمریکایی‌هایی بود که به خراسان سفر کرد. وی طی سـفر خود به ترکستان و بخارا از مشهدعبور کرد. مبلغان آمریکایی در سال 911 م1329/ ق موفق شدند در مشهدمستقر شوند و تبلیغ دینی خود را با تـوجه بـه شـرایط بهداشتی و عدم حساسیت جامعه مشهد در ارائه خدمات پزشکی از این راه آغاز کنند. بی‌شک موفقیت آن‌ها در مـشهد به ارائه خدمات پزشکی از سوی آن‌ها ارتباط داشت .بنجامین نخستین سفیر آمـریکا در ایـران یکی از دلایل عمده پیشرفت مسیون‌های آمریکایی در ایران را طبابت مسیونرها دانسته و نوشته«اگرطبیب کشیش و قـابل بـاشد بـه قدری نفوذ خواهد کرد که حد ندارد»
مسیونرهای آمریکایی مشهد در 1915 م1333/ ق در کوچه ارگ مشهد مریضخانه‌ای تاسیس کردند و مهم‌ترین فعالیت آن‌ها در این شهر نیز تاسیس درمانگاه و بیمارستان بود که تأثیر بسیار گـسترده‌ای بـرجای گـذاشت. طبق گزارش سال1916 م1335/ ق دکتر کوک و همسرش به طور موقت برای انجام خدمات پزشکی مسیون اعزام شـدند. آن‌ها سـال بعد مشهد را ترک کردند و جای خود را به دکتر هوفمن دادند که مدت طولانی در مـشهد زنـدگی کرد.
با شـروع جنگ جهانی اول مشهد نیز دچار شرایط اقتصادی و بهداشتی سختی شد و درمانگاه آمریکایی مشهد علاوه بـر درمان بـیماران، وظایف دیـگری چون تهیه خوراک برای مردم قحطی‌زده و گرسنه را نیز برعهده گرفت. دیگ‌های بزرگی در محوطه درمـانگاه کـار گذاشته شد که هر روز به نیازمندان سوپ و نان می‌داد. پس از چندی چون محوطه درمانگاه گنجایش جمعیت را نداشت، مسیون با کـمک کـنسولگری انگلیس کاروانسرایی را اجاره کرد که در آن غذا در اختیار مردم قرار می‌دادند. قحطی خراسان بـرمحبوبیت مـسیون آمریکایی افزود و همکاری انگلیسی‌ها در این زمینه یکی از عـلل مـوفقیت آن‌ها بود.
پدر روحانی ال.اف.اسلتین از اولین و مهم‌ترین مسیونرهای فعال در مـشهد بـود که در 21دسامبر 98 م1336/ ق در نوشته‌های خود به قحطی در حال گسترش در مشهد اشاره کرد. وی در مـاه ژانـویه نوشت مردم فقیر در اینجا بـه شـدت از نظر غـذا در رنـجند و مـا اندکی از آن‌هارا هر روز ظهر با پولی کـه بـرای این کار از سوی دوستان داده شده اطعام می‌کنیم. مسیونرها به تدریج برفعالیت پزشکی خـود افـزودند، به گونه‌ای که در 3 دی 1342 قمری آقا وخانم دونالدسن از اعـضای میسیون مذهبی آمریکا بـه هـمراه پرستاری به نام دوشیزه فـلورانس لسون از تـهران وارد مشهد شدند و فعالیت پزشکی خود را توسعه دادند.
مخالفت روحانیون با فعالیت پرس بی‌تریان
ابزارهای تبلیغی مسیونرهای آمـریکایی تـنها پزشکی نبود.دایر کردن مدرسه یـکی دیـگر ازابـزارهای موفق آنان بـود کـه از زمان ورود جوستن پرکینز2و در سـال 1215 شـ253/ ق1836/م شروع و تا سال 1274 ش1895/ م تعداد مدارس آن‌ها در ایران به 117 مدرسه با 2410شاگرد رسـید(طاهر احـمدی،22).آن‌ها در زمینه دایر کردن مدرسه در تهران و شـهرهایی نـظیرارومیه به مـوفقیت‌هایی رسـیدند و قـصد داشتند در مشهد نیز ایـن برنامه را اجرا کنند.مسیونرهای آمریکایی درصدد برآمدند برنامه‌های وسیع خود را در مشهد به طور تدریجی اجراکنند.نماینده پرس بـی‌تریان مـسیون امریکایی از اواخر 1301 ش1923/ م به توسعهزیرساخت‌ها پرداخـت و زمـینی بـه وسـعت تـقریبی 52400 ذرع به قیمت 24 هـزار تـومان درغرب محله پاچنار مشهد خریداری و برنامه چهارساله خود را چنین اعلام کرد:در 1302 شساخت دو منزل،1303 ش:ساخت مریضخانه‌ای هـمانند مـریضخانه‌های آمـریکا،1304 ش:ساخت یک باب مدرسه عالی،1305 ش:چهار مـنزل بـرای مـدیران و مـعلمان مـدرسه
این برنامه هیئت تبشیری واکنش گروه‌های مختلف را در مشهد برانگیخت. البته مسیونرهای آمریکایی در گذشته نیز چنین تجربیاتی را پشت سرگذاشته بودند؛ وقتی در 1292ش1913/ م در تهران برای دبیرستان البرز صد و پنجاه هزار ذرع از زمین‌های یـوسف‌آباد راخریدند با شرکا و وارثان ملک دچار اختلاف شدند ولی مدعیان به تدریج عقب‌نشینی کردند. در مشهد نیز چنین مشکلی برسر مالکیت زمین پیش آمد، ولی واکنش‌ها بیشتر به ماهیت فعالیت آن‌ها و بـه خـاطر موقعیت مذهبی شهر مشهد بود. روزنامه فکر آزاد درتشریح علل مخالفت نوشت؛خیال دارند مدرسه‌ای در مرکز تبلیغی در شهر مقدس مشهد تأسیس کنند. چهار روحانی بزرگ شیعه محمد نجفی، طباطبائی قمی، صدر الدین موسوی و مرتضی غروی نـیز تـلگرافی در این زمینه برای رئیس الوزراء فرستادند. .هیئت علمیه و ده نفر از علمای مشهد، تجار و کسبه آن شهر, سادات حسینی, آیت الله حاج نور الله اصفهانی و حتی یـکی از عـلمای غیرمحلی مخالفت خود را با فعالیت هـیئت پرس بـی‌تریان در مشهد اعلام کردند. در پی‌اعتراضات مستمر روحانیون مشهد به خرید زمین و ساخت تأسیسات مذهبی، دولت و وزارت امور خارجه نیز وارد مذاکره با سفارت آمریکا شدند که در وهله اول منجر بـه توقف سـاخت کلیسا شد و بنای مـدرسه نـیز موکول به اجازه وزارت معارف گردید.
نگرانی مسلمانان از مدرسه‌سازی آمریکایی‌ها به خاطر جنبه دینی و ساخت کلیسا بود وت لاش‌ها و مذاکرات تهران به نتایج مثبتی رسید. محمد موسوی بهبهانی در تلگراف به مشهد نوشت در نتیجه اقدامات بنای کلیسا بـه کـلی متوقف شده است. روزنامه مهرمنیر نیز فلسفه وجودی آمریکایی‌ها در شهر مشهد را اشتباه دانسته و معتقد بود کشیشان آمریکایی زمین وقفی را خریده‌اند. همچنین نسبت به ساخت دواخانه آمریکایی‌ها نیزت ردید داشت و براین بـاور بـود که اگـر واقعا داوخانه است پس دکتر لازم است نه کشیش و پرسیده بود کشیش‌ها در دواخانه چه کار دارند؟ مخالفت علما و مـطبوعات باعث توقف بخشی از فعالیت هیئت تبشیری شد، ولی زمینه حضور آنان را از بـین نبرد؛ به هـمین جـهت فکر مقابله بنیادی و محتوایی با آن از سوی یک پزشک به نام امیر اعلم صورت گرفت.
دکتر امیر اعلم فرزند علی اکبر خان آشوری قزوینی ملقب به معتمد الوزاره تحصیل کرده در لبنان و فرانسه و رئیس حفظ الصحه کل خراسان، مهم‌ترین راه مقابله با مـسیونرهای آمریکایی را تأسیس دار الفنون رضوی دانست.
ادامه دارد...
