واکنش علمای شیعه به فعالیت هیات تبشیری پرس بی تریان در مشهد طی سال های 1301-1309 شمسی (قسمت اول)
انجمن رهپویان هدایت: از سـابقه حضور میسیونرهای آمریکایی در مشهد در اوایل دوره قاجار اطلاع زیادی در دست نـیست . شــاید قدیمیترین گزارش در این خصوص سفارشنامه ای از نویسندهای نامشخص اسـت کـه در ۷ربیـع الثـانی ۱۲۹۵ق /۱۲۵۷ش به وکیل مشهد درباره همکاری با «مستر بسط » کـشیش آمـریکـایی کــه بـه تـازگی روانـه خراسان شده بود، نوشته شده است (سازمان اسـناد ملی، ۳۲۹/۱-۹۸۸). مستر بسط باید همان جمیز باست باشد که از طرف بنگاه کتب مقدس بریتانیا و کشورهای خارجی برای فـراگیری لهـجه تـکه ها به مشهد رفت و در میان یهودیان مقیم این شهر کتابهای تبلیغی تـوزیع کـرد. سپس نماینـده ای بـه نـام میـرزا حسـینعلی را در مشهد گمارد و خود با همکاری یکی از یهودیان مشهد شروع بـه تـرجمه انـجیل کرد (همراز، ۱۳۸)
دومین مبلغ فعال آمریکایی در مشهد کشیش اسلستین بود کـه در ســال ۱۸۹۵مـ /۱۲۷۴شـ وارد مشـهد شد ولی پس از یک ماه براثر مخالفت مردم ناچار به ترک این شهر شد و تبلیغ مسیحیت بـرای چـند ســال در این منطقه متوقف گردید. اسلستین در سال ۱۹۱۱م /۱۲۹۰ش بار دیگر به مشهد بازگشـت ایـن بـا توجـه بــه اوضـاع فرهنگی و اجتماعی مشهد تبلیغ آشکار را متوقف کرد و به تبلیغ از راه فعالیت های پزشکی پرداخـت .
از ۱۹۱۵مـ /۱۲۹۴شـ به طور مستمر پزشکان مبلّغ به مشهد آمدند. ویدا همراز یکی از علـل توجـه میسـیون آمـریکایی بـه تبلیغ در شرق و شمال شرقی ایران را بروز جنگ و ناامنی در شمال غربی کشور دانسـته کـه بــا بـروز جـنگ جهانی اول شدت یافت و اقامت مبلغان را با دشواری مواجه ساخت (همانجا)
مقارن جنگ جهانی اول مبلغان مـذهبی آمـریکایی که نماینـده «شـرکت اداره پـرس بـیتریـان میسـیون اتازونی» (فکر آزاد، سال اول، شماره ۵۳، ۳) بودند و بـه هـمین جـهت در مشهد بیشتر با نام هیات پرس بی تریان شناخته میشدند، فعالیت خود را بطور جدی دنـبال کـردند. فـعالیت هیاتهای میسیونری در ایـران در سه جنبه ترویج مذهب پروتستان، فعالیت های آموزشی و خدمات پزشــکی (زیرینـسـکی، ۸) انجـام مـی‌گرفت که معمولا متناسب با نیازها و شرایط فرهنگی و اجتماعی محیط بر یکی از این جنبه هـا تـاکید می شد.
هیات پرس بیتریان با توجه به موقعیت مذهبی مشهد و حساسیت مردم در خـصوص مـسائل مذهبی و آموزشی، فعالیت خود را از راه خدمات پزشکی آغاز نمود. البته ناگفته نماند وجـود درمانگـاه کـنسـولگری روسـیه و بریتانیا در مشهد فرصت بهتری بـرای این گـونه فعالیت هـا فـراهم کـرده بـود.
بـا ایـن وجـود اقـدامات هیات آمـریکایی بـه شدت با واکنش علمای مشهد مواجه گردید و دامنه آن به وزارت خـارجه ، جـنگ و داخله کشیده شد. به همین جـهت در این مقاله بـه علـل بــروز واکــنش جـدی از سـوی علمـای مشـهد در ســال ۱۳۰۲ش ، تـاثیر جناح بندی و تفاوت دیدگاه علمای مشهد بر واکنش ها، شیوه واکنش های علمـای شــیعه در مـشهد و سبزوار و علل اتخاذ واکنش هـای مـتفاوت پرداخـته میشود. بـا تـوجـه شــیوه هـای متفـاوت واکـنش علمای شـیعی در مـشهد و سبزوار علل اتخاذ این واکنش ها در مشهد و سبزوار اهمیت شیوه مسـالمت آمیـز مناظره که تـوسط نـوغانی مورد استفاده قرار گرفت ، مورد بـررسی قـرار می گیرد.
فـعالیت هـای بـشردوستانه پرس بیتریان در مشهد
با شـروع جنگ اول جهانی ، مشهد دچار شرایط اقتصادی و بهداشتی نـامطلوبی شـد و قحطـی همگـام بـا بیماری مشکلات زیادی بـرای اهـالی بوجود آورد. در همـین زمـان از سـال ۱۹۱۵م /۱۲۹۴ش میسـیونرهای آمـریکایی دسـت بـکار تـاسیس مـریض خانه در مشهد شـدند (مـدرس رضوی و دیگـران، ۱۶۵). در مشـهد نیـز درمانگاه آمریکایی علاوه بر درمان بیماران، تهیه خوراک برای مردم قحطـی زده و گـرسـنه را بـرعهـده گـرفـت .
دیگ های بزرگی در محوطه درمانگاه کار گذاشته شـد کـه هـر روز بـه نـیازمندان ســوپ و نـان مـی داد. پـس از چندی چـون محوطـه درمانگـاه گنجـایش جمعیـت را نداشـت میسـیون بـا کمـک کنسـولگری انگلـیس کاروانسرایی را اجاره کرد که در آن به مردم غذا می دادند (الدر، ۷۵)
مهمترین فعالیت میسیون آمـریکایی در دهه اول فعالیتش ، تأسیس درمانگاه و بیمارسـتان بـود کـه ایـن اقدام تأثیر عمیقی در مشهد برجای گذاشت . در این سالها دکتر کوک و همسرش [در ۱۹۱۶م /۱۲۹۵ش ] و دکتر والانتین هوفمان آلمانی الاصل ، تبعه آمریکا، که مدت طولانی در مشـهد زنــدگی کــرد (همـو، ۷۵) پزشکان این مریض خانه بودند و همراه آنها پدر روحانی ال.اف.اسلتین از مهمترین میسیونرهای آمریکـایی بود که در ۲۱دسامبر ۱۹۱۸م /۱۲۹۷ش گزارش هـایی از قحطـی و خـدمات اجتمـاعی میسـیون آمریکـایی نوشت (مجد، ۱۹۹)
علت آغاز به کار موسسات خیریه آمریکایی در ایران، پیشنهاد ایران در خصـوص درخواسـت وام یـک میلیون تومانی از آمریکا بود. کالدول در ۱۷آوریل ۱۹۱۸م /۱۲۹۷ش درباره مصرف این وام گفت : «کل این مبلغ بـناست بـه طور گسترده برای بـرطرف کـردن قحطی و زیر نظر شخص من به کار گرفته شود»، اما قوانین آمریکا پرداخت وام را تنها برای کشورهایی مجاز میدانست که درگیر جنگ با آلمان بودند لذا برای رعایـت این قوانین ، دولت ، انجمن های خیریه را تـشویق کـرد تا جایی که امکان دارد برای بهبود اوضاع نـاگوار ایـران همکاری کنند (همو، ۱۹۹). این اقدامات با مدیریت کمیته های موسوم به کمیته امدادرسانی ایران متشـکل از میسیونرهای آمریکایی مقیم ایران و ایرانیان سرشـناس انجـام مـیگرفـت (همانجـا). مــثلاً قـحطـی هـا و بـیماریهای خراسان در طی جنگ جهانی اول که به سبب کمبود امکانات و کادر پزشکی و ... امکان مهار آن وجود نداشت، با کـمک میسیون پرس بیتریان در مشهد تا اندازهای رفع شد، امـا فعالیـت هـای انـسـان دوسـتانه مـانع از برنامه های تبلیغی آنها نمی‌شد، مثلا دکتر دی.ام دونالدسون از اعضای میسیون پرس بـی تریان، علاوه بر مشهد سفرهای تـبلیغی بـه سایر نقاط خراسان انجـام داد.
طبـق گـزارش پریـدوکس در نهـم مارس ۱۹۱۸م /۱۸ اسفند ۱۲۹۶ش دونالدسون در ۶مارس/۱۵اســفند ۱۲۹۶ش بــه اتفـاق همسـرش وارد بیرجنـد شــد (یادداشــت هــای محرمانــه کنســولگری انگلســتان در سیســتان و قاینـات ســالهای ۱۹۱۷تــا ۱۹۱۹مـیلادی، ۲۱۹). یـا وقـتـی نایـب کنسـولگری روسـیه در سیسـتان در اول ژوئـن ۱۹۱۸م /۱۰خـرداد ۱۲۹۷ش موضوع فروش زمین نایب کنسولگری روسـیه را مطرح کرد، دونالدسـون مـیسـیون بــه پریـدوکس ، سرکنسول بریتانیا در سیستان و قاینات ، گفت به اعضای میسیون خود دستور میدهد که از حالا تا یک سال آتی یا شاید در زمان پایان جنگ درباره خرید آن با روسها وارد مذاکرده شوند (همو، ۲۵۳).
در سال ۱۹۱۹م /۱۲۹۸ش مریض خـانه میسیون آمریکایی در مشهد از کوچـه ارگ بـه کوچـه بـاغ عنبـر منتقل گردید (مدرس رضوی و دیگران، ۱۶۵). ولی گویا در اواخر سال ۱۲۹۹ش آمریکاییهـا از پیشـرفت کار در مشهد ناامید شدند، زیرا طبق گزارش روزنامه ایران ۱۳بهمن ۱۲۹۹ش اخبار واصله از مشـهد نـشـان مـیداد «دکتر آمریکائی و همراهان مشارالیه که مدتها بود در مشهد به معالجه مرضاء اشتغال داشتند، اخیـراً شفاخانه خود را تعطیل نموده و به کلی علاقه خود را از مشهد جمع کرده‌اند. از قرار مذکور بطرف سیسـتان عـازم شـدند» (ایران، شماره ۸۲۹، سال پنجم ، ۲). این جابجایی چندان دوام نیـاورد و آن میسـیون در سـال ۱۳۰۰ش فعالیت خود را در مشهد دوباره شروع کرد و دکتر هوفمان، دکتر لیختوارد و دکتر دابلیـو مـیلار از اعضای این هیات در سالهای ۱۳۰۰و ۱۳۰۱ش حوزه فـعالیـت خــود را عـلاوه بـر مشـهد از سیسـتان تـا نیشابور و تربت حیدریه توسعه دادند (فروپاشی قاجار و بر آمدن پهلوی، ۳۷۱، ۳۸۶)
این هیات پس از دوره شش ماهه حکومت کلنل پسیان فعالیت خود در مشهد را تقویت کرد و احتمالاً این بـرنامه از سـفر روسـای هیات میسیون آمریکایی از تهران و تـصمیمات آنـها آغـاز شده باشد. طبـق گـزارش کنسولگری انگلیس در ۲۳بهمن ۱۳۰۰ش دکتر رابرت ای. اسپیر دبیر هیات پرس بی تریـان، راسـل کـارتر خزانه دار هیات، ولز منشی شـخصی اسـپیر ودکـتر مک داول از اعضای هیات در ۸فوریه به منظـور ملاقـات بـا مـیسیون نمایندگان هیات در مشهد وارد مشهد شدند.
قرار بود آنها بعد از یک هفته در ۱۳فوریه به تهـران بازگردند (همان، ۳۰۹). این مهمترین سـفر روسـای این هـیات به خراسان بود و احتمالاً در ایـن مسـافرت تصمیم توسعه تدریجی زیرساخت هـا اتخاذ گردید.
در اوایل دوره پهلوی هیات میسیون آمریکایی پرس بیتریان با تکیه بر جایگاه بدست آورده در ایران، در راستای تحقق جنبه دیگری از اهداف خـود یعـنی آمـوزش همچون تهران به تاسیس مدارس مدرن و گسـترش پزشکی جدید (زیرینسکی، ۴۹۶) مـبادرت کـرد و قصد داشت گام های اساسی در هـر سـه جنبـه مـذهبی، آموزشی و پزشکی بردارد.
ادامه دارد
