ریشه یابی فعالیت پروتستان ها در ایران(1)

محمد فاطمی

پروتستان یکی از فرقه هایی است که در ایران فعالیت داشته است. این فرقه اگرچه در ظاهر و در قامت مذهبی و با کار-ویژه مذهبی در ایران فعالیت خود را آغاز کرد اما از همان ابتدای حضور در کشور به دنبال منافع سیاسی بود. در واقع این فرقه به عنوان بازوی کشورها و دولت های استعمارگری چون انگلیس، آمریکا، آلمان و ... در ایران محسوب می شود که در بسیاری از حوادث ناگوار تاریخی برای ایرانیان چون قرارداد ۱۹۰۷ ردپای آن قابل شناسایی است. در مجموعه یادداشت های پیش رو سعی خواهد شد تا قعالیت های این فرقه و ماهیت آن نوشته شود.

حضور پروتستان ها در ایران به قرن 10 ه.ق/18 م باز می گردد. در واقع از نیمه دوم این قرن با ورد هیئت های سیاسی و تجاری کشورهای حامی آیین پروتستان در اروپا مانند انگلستان و هلند به ایران، برخی از کشیشان پروتستان مانند جان کارترایت، ژاکوب ساموئل، جان فراست برای انجام امور مذهبی آنان به ایران آمدند (برومند، 1381، ص83) این سرمنشأ ورود مبلغین پروتستان محسوب می شود که پس از آن شکل پررنگ تری به خود گرفت. چنان که در قرن سیزدهم این مبلغان به صورت انفرادی به ایران آمدند و به مرور جا پای پروتستانتیزم در ایران گشوده شد. مبلغانی که در فرهنگ مسیولژی نام مبلغ آزاد برای آنان به کار می رود (همان، ص86)

این گروه در واقع از نخستین کسانی محسوب می شوند که به صورت دلخواه و داوطلبانه به ایران آمدند و مدتی در این کشور اقامت گزیدند و با اقشار مختلف مردم آشنا شدند و حاصل دیده و شنیده های خود را به انجمن های  کلیسایی ارسال کردند. این گزارش ها موجب شد تا انجمن در تبلیغی کلیسا برای نخستین بار اولین نماینده رسمی خود به نام .. را در سال 1896 به ایران اعزام کند.

مقارن قرن 12 هجری / 18 میلادی با شکل گیری و گسترش انجمن های تبلیغی پروتستان در اروپا مبلغان پروتستان از فرقه موارین دو پزشک مبلغ آلمانی به نام هوکر و رونر را در سال 1748 میلادی مقارن با مرگ نادرشا به ایران فرستادند.

پس از این دو نوبت به مبلغان منفرد پروتستانی رسید که برای تبلیغ و تبشیر مسیحیت پروتستانی به ایران وارد شدند. نخستین آن هنری مارتین بود که در سال 1781 در انگلستان متولد شد. وی در سال 1802 به انجمن کلیسایی پیوست. وی پس از پیوستن به این انجمن در قامت یک شرق شناس به فراگیری زبان فارسی پرداخت و به هندوستان سفر کرد.

در این کشور و پس از آشنایی با سرجان ملکم با در دست داشتن سفارش نامه هایی از او راهی ایران شد. او را می توان جزو اولین کسانی دانست که به کار ترجمه کتاب مقدس به زبان فارسی دست یازیده است و جزو اولین واعظان و مبلغان پروتستانیزم به شمار آورد. اگر چه سر جان ملکم خاطرنشان می کند که قصد او وعظ و خطابه نیست و تنها با هدف یافتن نسخه ای از انجیل به ایران سفر می کند (همان، ص90). به رغم چنین امری مارتین نه تنها به کار وعظ و خطابه دست می زد بلکه مسلمانان را چهره ای از اهریمن می دانست و معتقد بود سرشت انسانی در پست ترین جلوه خود را یک مسلمان دارد و خواهان نابودی قلمرو مسلمین بوده است. (همان)

این به معنای ریشه تفکرات صلیبی در ذهن این مبلغ پروتستان و نزدیکی بیش از اندازه تفکرات صلیبیون و پروتستن ها است. بی گمان در پی چنین تفکری است که پروتستان های کنونی قرابت خاصی با یهودیان تندرو دارند. به هر روی مارتین پس از ورود به ایران در شیراز اقامت گزید.

در این شهر به رغم وعده خود مبنی بر انجام ندادن وعظ خطابه با مسلمان به مبحث و جدل می پرداخت که حاصل آن تالیف چند ردیه از سوی علمای اسلام به اعتقادات هنری مارتین در آن زمان است. نکته قابل توجه اینجاست که به رغم نوشته شدن چندین ردیه او همچنان به کار تبلیغ به ویژه در میان نوجوانان و جوانان می پرداخت. مطابق نوشته یکی از نویسندگان اروپایی، مارتین همراه با جوانان به بحث و جدل می پرداخت و سعی می کرد تا آنان را به عقاید و آرای خود متمایل کند. بی گمان این عمل مارتین به مرور تبدیل به الگویی جهت سایر مبلغین پروتستان شد که با استفاده از جوانان و گمراه ساختن آنها به اهداف خود دست یابند.

به هر ترتیب مارتین پس از 11 ماه اقامت در شیراز به شهرهای دیگر ایران سفر کرد و سرانجام در 16 اکتبر 1812 در توقات درگذشت و به این ترتیب کارنامه فعالیت اولین مبلغ پروتستان در ایران بسته شد اما زمینه حضور مبلغان دیگر در ایران گشوده شد. در بخش بعدی به حضور مبلغان پس از وی پرداخته خواهد شد.

پی نوشت:

پژوهشی بر فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در دوره قاجاریه، صفورا برومند، 1381، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران