واکنش علمای شیعه به فعالیت هیات تبشیری پرس بی تریان در مشهد طی سال های 1301-1309 شمسی (قسمت چهارم)
واکنش علمای مشهد و سبزوار به فعالیت میسیونرهای مسیحی ابتدا از طریـق کنتـرل و تحریـک هیجـان و احـساسات مـذهبی بـود ولی با سقوط حکومت قاجار، رضاشاه توانست اوضــاع داخـلـی را بــا تــوان نـظـامی تـحت کنترل درآورد و مانع از نقش فعال علما شود. به همـین جهـت برخـی از علمـا از طریـق شـیوه‌هـای مسالمت آمیز به مقابله با فعالیت تبلیغی هیات پرسبیتریان پرداختند و مرحله تازهای از واکـنش عـلمـا بـه فعالیت این هیأت تبشیری را آغاز کردند. این شیوه در سال۱۳۰۹ش توسط آیت الله نوغانی، یکی از علمای برجسته مشهد، بطور جدی عملی شد.
این مرحله از واکنش از لحاظ شیوه متفاوت بود و نوغانی بـا بهـره گیری از ردیه نـویسی و مـناظره با کشیش های هیات تبشیری سبک جدیدی از مخالفت با فعالیـت مـذهبی میسیون آمریکایی را آغاز نمود. او از معدود علمایی است که کتابی در مقابله با فعالیت پـرسبـیتریـان در مشهد نوشت. نوغانی روحانی صـالح ، مـعتقد و مروج مذهب جعفری و در صنف خود کم نظیـر و مبـارزی قوی با معاندین دین مبین اسلام معرفی شده که علاوه بر تحصیلات دینی، در علم مناظره ید طـولایی داشـته و مدتها با علمای نصارا و مـسالکی کـه در ایران پیدا شده بود، مناظرات مذهبی و علمی کرد و بر تمام آنها فائق آمد و عده زیادی که در پرتگاه انحراف دینی بودند با بیانات شیوا و مبانی علمی او از لغزش نـجات پیدا کـردند (خراسان، شماره ۴۹۲، سال دوم، ۲)
نـوغانی کـتاب سـه مقالـه خـود را در صـفر ۱۳۴۹ق /۱۳۰۹ش همزمـان بـا اوج فعالیـت میسـیونرهای آمریکایی در مشهد نوشت. موضوع این کتاب رد بر مذاهب غیر اسلام و اثبات مذهب مقـدس اسـلام بـود (آفتاب شرق، شماره ۲۵۹۹، سال بیست و ششم ، ۴) میرزا بـه درخـواست برخی از بزرگان، سـه مقالـه را در نقد و بررسی مقالات ماتریالیسیها، مسیحیان و مسلمانان نوشت (جلالـی، ۴۸۴) کـه در واقـع بازتـابی از چالش های مذهبی عصر اوست و گویا برای آشنایی طلاب و علما با نحوه مناظره و مباحثه در مـقابل مـبلغان دینی بـه ویژه مسیحیان تدوین شده است و در قالب مباحثه میان سه مسافر (یکی مسلمان، یکـی طبیعـی و دیگری نصرانی) که از تـهران با اتومبیل عازم شیراز بودند و در منازل مختلف با یکدیگر گفتگو و مـناظره مـی کـردند، مطرح شده است . نوغانی در این کتاب عمده منـاظرات و مباحثـات واقعـی خـود بـا میسـیونرهای آمریکایی مشهد را در قالب گفت و گـوی مـیان مسافر مسلمان و مسافر نصرانی بیان می‌کند. در اینجا مراد او از نصرانی، میسیونرهای آمریکایی مشهد و مـقصود از مـسلمان خـودش است .
در این کتاب وضعیت تبلیغات بهائیان و مسیحیان آمریکایی مشهد به وضوح روشن شده است . نوغانی کـه از قرار معلوم مناظره و گفتگوی طرفینی را بر هرگونه مقابله دیگر در برابر مبلغان مذهبی تـرجیح می‌دهد، در کتاب سه مـقاله در لابـلای مناظرات مسافرین ، تجربیات شخصی خود را در برابر مبلغان مسیحی مشـهد نیز بیان می‌کند.
از جمله این موارد گفتگوی وی با یک ایرانـی مـسیحی شاغل در مریضخانه آمریکایی مشهد است . مسیحی مورد نظر ایرانی اهل همدان بوده که از شش سالگی در مدرسه آمریکـائی تحصـیل کـرده و مسیحی شده بود. نوغانی در ۱۳۰۶ش در مشهد با او ملاقات و او را به قبول اسـلام دعــوت کــرد (نوغـانی، ۱۸) نوغانی در جای دیگری از کـتاب در قـالب یـک حـکایـت، مـاجرای منـاظره‌اش بـا کشـیش آمریکـایی مریضخانه مشهد را آورده است. در این مناظره، او با بیان حکایت حضـرت لـوط توانسـت وی را شکسـت دهد، ولی کشیش با وجود شکست بـر ادعـاهای خـود اصرار می‌ورزید، از اینرو نوغانی در ادامه مـی‌نویسـد: «عجبا بـا این الزام از مرام و تبلیغات خود منصرف نمی‌شوند. کتابهای آنها در بـلاد و قـری مجـانی میـان مسلمین تقسیم میشود. تورات و انجیلی که شـنیدید چـه جـسارتها به ساحت مقدسـه انبیـاء دارد بـه اهـل قرآن می‌دهند و هیچ شـرمنده نیستند» (همو، ۸۴). در جای دیگری از کتاب در لابلای گفتگوها و منـاظره‌های نصرانی با مسلمان، از مناظره خود با کشیش آمریکائی کـه دو ســال قـبـل (۱۳۰۷ش ) روی داده اسـت ، بحث می‌کند.
ماجرا از این قرار است که نوغانی به اتـفاق دو تـن از دوستان مشـهدی و سـبزواری خـود وارد مریضخانه آمریکایی مشهد شده، با کشیش وُ مبَلغ رسمی مریضخانه که چهل ســال داشــت ، دربــاره علـل پذیرش مسیحیت و ارائه دلیل و برهان بر انحصار نبوت بر حضرت عیسی بحـث کـرد. نـوغـانی بــر اســاس «فرمایشات حضرت ثامن الائمه علی ابن موسی الرضا(ع) در مجلس مامون بـا علمـای یهـود، نـصـاری و زردشـتیان»، مـناظره را پیش برد. کشیش آمریکایی که قادر به ارائه «دلیل محکمی» نبود «قدری عصبانی شد و آثار سفیدی لب و زردی رخـسار ظـاهر گردید» و مناظره این گونه به پایان رسید (همو، ۱۳۴-۱۴۲)
نوغانی در این کتاب به انتشار رساله های تـبلیغی تـوسط هـیات تبشیری اشاره کرده که اهم آنهـا عبارتنـد از: «رساله خدا یکیست »، «رساله آیه الکرسی»، «رسـاله فــدیناه بــذبح عظـیم »، «رسـاله جـوان طبـال» و «رساله مردی که در شن زار فرو رفته ». نوغانی در انتقاد از این رسـاله هـا بـه بیخبری مولفان آنها از ضـعف و سستی مطالب علمی و دینی آن اشاره کرده، از تهیدست بودن نصارا در فلسفه الهـی یاد کـرده است .
به اذعان نوغانی، او چندین رساله در اختیار داشته و بر هر یک از آنها ردّ یه ای نـوشته اسـت و زمـانی که برای مناظره بـا کشیش آمریکایی به مریضخانه یا دارالتبلیغ مشهد رفت ، پیش از مناظره بعضی از آن رساله هــا را بــه هـمـراه ردیه خود به کشیش ارائه داد. کشیش فوراً رساله را گرفت و در دفتر خود بـا مـداد یادداشــت کــرد و ایـراد را پذیرفت .
در ادامه نوغانی بخشی از انتقادات خود را متوجه جامعه مسلمان مشهد و به ویژه علما مینماید و می - نویسد: «بـلی بـیاعتنایی علمای اسلام آنها را در تبلیغات متجری نموده وِ سّ ر آن این است که علمای اسـلام نـظر علمی و برهانی به کشیش ها ندارند و آنـها را اهـل بـرهان نمی‌دانند و حاضر نیستند که آنها را اکفـاه خــود قـرار دهند و در مناظرات علمی ببینند».
نوغانی در پایان خطاب به علما و طلاب نوشته اسـت :« امــروز کــه دسایس مبلغین مذهبی قلوب ضـعیفه را مـتزلزل می‌سازد، مـردم را بـه نـصرانیت دعوت مینماید، جوانان بـی‌سواد خـام را بـه مقالات مادیین متمایل می‌گرداند و انتقادات عوام فریبانه ای نسبت به نوامیس مقدسه اســلام دارد، تـکلیف مضاعف متوجه شما میشود. ای طلاب عـلومی دینی، ای اعضای دایـره الهیـه ، ای مــروجین شـریعت خاتم النبیبن، امروز تکلیف شـما سـکوت نیست، امروز شغل شما منحصر به نماز جماعت نیست، بلکه بزرگترین وظیفه این اسـت کـه خود را با کمال جد و جـهد بـرای دفـاع از حوزه اسلامیه مـهیا نـمائیـد و بـه بیان حقایق دینـیه و نـشر احکام شریعت محمدیه (ص) بپردازید» (همو، ۱۸۷). وی در پایان نیـز توصـیه ای ویژه به حجج اسلام دارد که اولاد روحانی خود و طـلاب عـلوم دینی را علاوه بر علم شریف فـقه ، عـلم مناظره و تـبلیغات تـعلیم دهـند و آنها را با اخلاق اسـلامی تربیـت نماینـد و تاکیـد کـرده «ای حجـج اسـلام امـروز مبلغینِ فَرق مختلف که نه بهره از علم و نـه حـظی از عمل دارند به درسهای تبلیغی، اشـخاص بـیاستعداد را بـا یک مـشت خـرافات، چیره بر نـفوس مـستعد مینمایند. نگذارید بیش از این سموم مهلک تبلیغات اجانـب در هلاکت ابدی اهل دیانت کارگر شود» (همانجا).
کتاب سـه مـقاله بـسیار بیطرفانه نوشته شده، به دور از هرگونه تعصب و لجـاج اسـت و در زمـان نـشر مـورد سـتایش مجامع علمی قرار گرفت . به درخواست حاج شیخ عبدالکریم حائری، صد جلد از این کتاب را بـه قم فرستادند و وی خطاب به فضلای قم گفته بود اگر خواستید کتاب بـنویسید مثل ایـن بنویسـید. با فروکش کردن مخالفت ها، آمریکاییها در زمینه آموزش مجوز تاسیس مدرسه را توسط هوگو مولر در سال تحصیلی ۱۳۱۱-۱۳۱۰ش گرفتند و دعوت به پذیرش دانش آموز آغاز شد. هیات پرسبیتریان با وجـود این مـخالفت ها به فعالیت خود ادامـه داد و رابطـه بسـیار خـوبی بـا آسـتان قـدس برقـرار کـرد و مـدیریت جذامخانه محرابخان را برعهده گرفت. با تثبیت موقعیت بیمارستان آمریکایی، تاسیس آموزشگاه پرسـتاری مهم ترین حـوزه عـلمی آموزشی کارکنان آن بیمارسـتان بـود کـه در سـال ۱۳۲۷ش ایجـاد شـد. کنسـولگری آمریکا در مشهد نیز بنا بر تصمیم سفارت آمریکا در تهـران در مـرداد سـال ۱۳۲۸ش تاسـیس شــد (ر.ک. نـجف زاده، ۱۶۵-۱۷۵)
در زمینه تبلیغات مذهبی نیز تـعداد ۱۴نـفر مسلمان که در ۱۳۰۰ش مسیحی شده بودند، هسـته اصـلی کلیسای انجیلی مشهد را به وجود آوردند و میسـیونرها دو کلیسـا یکـی در داخـل بیمارسـتان آمریکـایی و دیگری کلیسای انجیلی مـشهد در پشـت باغ ملی ساختند (عـظـیم زاده تهرانـی، ۲۱۸). بـا تـلاشهـای ایـن میسیونرها «جوانان کلیسای انجیلی مشهد» از سال ۱۳۴۱ش بطور آشکار فعالیت کردند (نور ایران، شماره ۸۷۰، ۱)، ولی خیلی تاثیرگذار نبودند و نگرانی سالهـای ۱۳۰۱-۱۳۰۹ش دیگـر تکـرار نشـد.
آیـت اللـه نوغانی نیز مبارزه علیه مـبلغان آمـریکایی را تا پایان عمر خـود ادامـه داد و در آخـرین سـال حیـات خـود در جریان درگذشت یکی از مؤمنین مشهدی در بیمارستان مسیحی-آمریکایی ، بر منبر به مسـئولین حکـومتی تاخت و سید جلال الدین تهرانی، استاندار وقت خراسان، را بـه بــاد انـتقـاد گرفـت . کـتـاب سـه مقالـه کـه مهمترین اثر نوغانی در زمینه مقابله با فعالیت تبلیغی هیات پرسبیتریان در مشهد اسـت ، تـا زمــان مـرگ نوغانی در ۲۸بهمن ۱۳۲۹ش دوبار چاپ شد (خراسان، شماره ۴۹۲، سال دوم، ۲)
نتیجه گـیری
در اواخـر دوره قـاجار و همزمان با وضعیت بـد اقتصـادی مشـهد مقـارن جنـگ جهـانی اول، میسـیونرهای آمریکایی فعالیت خود را در مشهد آغاز و سپس تـحـت حـمایـت کنسـولگری انگلـیس سـرعت دادنـد و از رخوت و بی‌توجهی عوامل حکومتی به شرایط اقتصادی و بهداشتی اسـتفاده کـرده، درمـانگاهی ایجاد کردنـد که تحت پوشش آن به فعالیت تبلیغی نیز پرداختند. از ۱۳۰۱ش که برنامه دراز مدت هیات پـرسـبـیتریـان آمریکایی در مشهد با خرید زمین برای سـاخت کلیسـا، مدرسـه و بیمارسـتان، افشـا شـد و در مـطبوعـات انعکاس یافت، علما واکـنش شـدیدی به تبلیغات میسیونرهای پرسبیتریان نشان دادند. مخالفت آنان حول دو محور شکل گرفت : یکی جلوگیری از فعالیت های تبلیغی مسیحیت در شهر مقدس مشهد و دوم ساخت کلیسا در اراضی وقفی آستانه مقدسه . عوامل حکومتی پس از بروز واکـنش از سـوی علمـا تـلاشهـایی در جهت رفع غائله داشتند که علیرغم فقدان دستورالعمل معینی برای مقابله با تبلیغـات میسـیونرها بـه نتـایج مثبتی رسید. با پیگیریهای مجدانه علما در قالب نامه، تلگراف و سخنرانی، کارگزاران دولتـی خـراسان نظیـر حاکم خراسان، کارگزار وزارت امور خارجه، امیر لشکر شرق و نظمیه ناچار به رسیدگی شدند و بـا ارسـال اخبار و گزارش‌ها به تهران خواستار اقدامی در جهت توقف فعالیت‌‌های تبلیغی میسـیونرهای آمریکـایی در مـشهد شـدند. این شیوه مقابله علما را میتوان فشار اجتماعی با تکیه بر هیجان عمومی نامیـد کـه علمـا بـه خوبی از این پشتوانه مردمی بهره گرفتند و به نتیجه رسیدند.
با تثبیت حکومت رضاشاه دستورالعمل مـمنوعیت فـعالیت تبلیغی صادر شد و عوامـل حکـومتی نظیـر نظمیه ، فرمانداری و اداره معارف، مامور کنترل و ممانعت از فعالیت هـای مـذهبی میسـیونرها شـدند تـا از واکنش علما و هیجان عمومی جلوگیری شود. از این پس در خراسان به جـای بـروز واکـنش عمومی، علمای دینی درصدد مـناظره بـا مـیسیونرهای آمریکایی برآمدند و از این طریق به مخالفت بـا فعالیـت تبلیغـی آنـان پرداختند. از سوی دیگر میسیونرها نیز پس ازِ اعمال محدودیت قانونی تبلیغات دینی سـعی کـردند پنـهانی در پوشش خدمات بهداشتی به تکاپوهای دینی خود ادامـه دهـند.
در سبزوار و مشهد علمای دینی ضمن مناظره با میسیونرهای آمریکایی بـه مخالفـت بـا تبلیغـات آنـان پرداختند. میسیونرها از زمان محدودیت قـانونی تـبلیغات دینـی تلاش کردند در قالب بیمارستان و مدارس به فعالیت خود ادامه دهـند ولی باز علمایی نظیر نوغانی تا سالها به مقابله با میسیونرهای پـرس بـیتریـان در مشهد پرداختند و با برگزاری مناظره‌ها و نوشتن ردّ یه‌هـایی بـر رسـاله‌های تبلیغی آنان، مبارزه کردنـد. نوغـانی مهمترین روحانی مشهد است کـه بـا نگارش کتاب در قالب مناظره مسلمان و نصـارا بـه بیـان دیـدگاه‌هـای اسلام و نقد نظریات مبلغان مسیحی پرداخت و حـتی بـرای مـناظره شخصاً به بیمارستان آمریکاییها رفـت و با کشیش های هیات آمریکائی مناظره کـرد. او در هـمین راسـتا علما و طلاب را به آموختن فن منـاظره جهـت مقابله با فعالیت های تبلیغی میسیونرهای مـسیحی تـشویق مـی‌کرد.
پیوست‌ها
- آقابکوف، ژرژ سرگریویچ ، خاطرات آقابکوف، ترجمه حسین ابوترابیان، پیام، تهران، ۱۳۵۷
- الدر، جان، تاریخ میسیون آمریکایی در ایران، تـرجمه سـهیل آذری، نورجهان، تهران، ۱۳۳۳
- الهی، حسین ، احزاب و سازمان های سیاسی و عملکـرد آنهـا در خراسـان در سـال هــای ۱۳۲۰تــا ۱۳۳۲، دانـشـگاه فردوسی مشهد، مشهد، ۱۳۸۲
- روزنامه و روزنامه نگاری در خراسان، دانشگاه فردوسی مشهد ، مشهد، ۱۳۷۸
- امین ، سید حـسن ، «تـبلیغ مسیحیت در قلمرو اسلام و پادریان در ایران»، مقالات و بررسیها، زمستان، ۱۳۷۸
- جلالی، غلامرضا و دیگران، مشاهیر مدفون در حـرم رضـوی، بـنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، ۱۳۸۶
- خلیفه ، مجتبی و نجف زاده، علی، «دارالفنون رضوی ایده ای برای مقابله با فعالیت های هـیئت تـبشیری پرس بیتریان در مشهد» مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ ، سال چهل و سوم، شماره پیاپی ۸۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۰
- رادمـنش ، مـحمدکاظم ، فـعالیت های فرهنگی و اجتماعی آمریکایی ها در مشهد با نگاهی بـه روابـط ایـران و آمریکـا، سخن گستر، مـشهد، ۱۳۹۰
- زیرینـسکی، مـیشل پ ، «مباحث سیاسی میسیونرهای کلیسای انجیلی و رابطه آمریکا با ایران در دوره پهلوی»، ترجمـه عـلی مـجتهد شبستری، سیاست خارجی، شماره ۸، اسفند۱۳۶۷
- سردار اسعد، خاطرات سردار اسعد بختیاری (جعفر قلی خان سردار بـهادر)، بـه کوشش ایرج افشار، اساطیر، ۱۳۷۸
- فروپاشی قاجار و برآمدن پهلوی: گزارش کنسولگریهای انگلیس ، ترجمه مـیرزا صـالح ، غلامحسـین ، نگـاه معاصـر،
تهران، ۱۳۸۷
- عظیم زاده تهرانی، طـاهره، «نـگاهی بـه تکاپوهای تبلیغ گران آمریکایی در مشهد»، فرهنگ خـراسان، ســال اول، شـماره سوم و چهارم، ۱۳۸۰
- متولی، عبدالله ، «نگاهی به عملکرد موسسات تبلیغی آمریکاییها در ایـران»، فصـلنامه مـطالعـات تــاریخی ، پـاییز، شماره ۹، ۱۳۸۴
- متولی حقیقی، یوسف ، تــاریخ مـعاصـر مشـهد: پژوهـشـی پیرامــون تـحـولات سیاسـی اجتمـاعی مشـهد از انقـلاب مشروطیت تـا انـقلاب اسلامی، شورای اسلامی شهر مشهد، مرکز پژوهش ها، مشهد، ۱۳۹۲
- مجد، محمدقلی، قـحطی بــزرگ(۱۲۹۸-۱۲۹۶ش )(۱۹۱۹-۱۹۱۷م )، ترجمـه محمـدکریمی، موسسـه مطالعـات و پژوهـشهای سیاسی، تهران، ۱۳۸۶
- مدرس رضـوی، مـحمد تقی و دیگران، مشهد در آغاز قـرن چـهاردهم خورشیدی مشهور به گزارش مکتـب شـاهپوری، تصحیح و توضیح مهدی سیدی، آهنگ قلم ، مـشهد، ۱۳۸۶
- نـوغانی، میرزا علی اکبر، سه مقاله ، مـوسسه مـطبوعاتی بـورس کتاب، مشهد، ۱۳۴۸
- ولایی، مـهدی، «شـرح حال نایب التولیه هـای آسـتان قدس »، نامه آستان قدس، شماره ۲۰، ۱۳۴۴
- همراز، ویدا، مبلغان مسیحی در ایران از صفویه تا انقلاب اسلامی، انـتشارات پژوهـشگاه و فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ۱۳۹۱
- یادداشت هـای مـحرمانه کنسولگری انـگلستان در سـیستان و قـاینات سالهای ۱۹۱۷تـا ۱۹۱۹مـیلادی، تـرجمـه محمـود فاضلی بیرجندی، نشر هیرمند، تهران، ۱۳۹۲
روزنامه ها
- آفتاب شرق، سال چهارم، شماره ۱۳، و شماره ۲۵۹۹، سـال بـیست و ششم ، ۴
- ایران، سال پنجم ، شماره ۸۲۹
- خراسان، سـال دوم، شـماره ۴۸۴، و سـال دوم، شـماره ۴۹۲و سـال پنجم ، شماره ۱۲۲۹
- فـکر آزاد، سـال اول، شماره ۵۳، ۱۶جمادی الثانی ۱۳۴۱/ ۱۴دلو ۱۳۰۱
- نور ایران، شماره ۸۷۰
اسناد
- اسناد وزارت امور خارجه
- اسناد موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی سازمان اسـناد مـلی
وبلاگ عالی و مطالب آموزنده و مفید بود .
همیار رایانه پاسخگوی تلفنی سوالات ومشکلات رایانه وموبایل
شماره تماس 9099071728
www.hamyarrayaneh.ir سایت:
تلگرام : https://t.me/HamyarRayaneh
اینستاگرام :
https://instagram.com/_u/hamyarrayaneh